Η κόπωση συμπόνιας (compassion fatigue) είναι ένα φαινόμενο που πλήττει κυρίως επαγγελματίες υγείας και φροντιστές. Μπορεί όμως να επηρεάσει και οποιονδήποτε εκτίθεται συνεχώς στον πόνο ή την αγωνία άλλων ανθρώπων, όπως φίλους ή και συγγενείς. Πρόκειται για μια ψυχολογική κατάσταση, όπου η συνεχής έκθεση στον πόνο, τη θλίψη και την αγωνία των άλλων οδηγεί σε συναισθηματική εξάντληση, μειωμένη ενσυναίσθηση και, τελικά, σε ένα αίσθημα απάθειας (Figley, 2002; Stoewen, 2019).

 

Οι όροι «κόπωση συμπόνιας» και «επαγγελματική εξουθένωση» (burnout) δεν θα πρέπει να συγχέονται. Η κόπωση συμπόνιας αφορά τα αρνητικά συναισθήματα που προκύπτουν όταν κάποιος βοηθά άλλους, ιδιαίτερα όταν εκτίθεται συνεχώς στο τραύμα τους. Το άτομο θέλει να συνεχίσει να προσφέρει, αλλά αισθάνεται καταβεβλημένο από την επαφή με τον πόνο των άλλων. Συχνά αναφέρεται και ως δευτερογενές τραύμα, καθώς το τραύμα των άλλων γίνεται μέρος της δικής του εμπειρίας. Αντίθετα, το burnout είναι μια γενική ψυχολογική εξάντληση και έλλειψη ενδιαφέροντος ή κινήτρου για τη δουλειά, που αναπτύσσεται σταδιακά λόγω παρατεταμένου άγχους και μπορεί να συμβεί σε οποιοδήποτε επάγγελμα.

 

Πώς εμφανίζεται η κόπωση συμπόνιας;

 

Η κόπωση αυτή αναπτύσσεται σταδιακά. Στην αρχή, μπορεί να μην είναι εύκολα αντιληπτή, καθώς τα σημάδια της μπορεί να είναι διακριτικά. Με τον καιρό όμως, αυτά τα συμπτώματα επιδεινώνονται, οδηγώντας σε βαθύτερα προβλήματα όπως κατάθλιψη, άγχος, και αίσθημα ανεπάρκειας και ενοχής (Stoewen, 2019).

 

Σωματική και ψυχική κόπωση: Ένα συνεχές αίσθημα κόπωσης, ακόμα και μετά από επαρκή ξεκούραση.

Μειωμένος ενθουσιασμός: Η εργασία που κάποτε ήταν πηγή ικανοποίησης αρχίζει να φαίνεται σαν βάρος.

Έλλειψη Συγκέντρωσης: Δυσκολία στην εστίαση και στη διατήρηση της προσοχής κατά τη διάρκεια της εργασίας.

Αποσύνδεση από τους ασθενείς/πελάτες: Αισθήματα απομάκρυνσης και δυσκολία στη δημιουργία ουσιαστικών σχέσεων.

Αύξηση κυνισμού: Ανάπτυξη αρνητικών ή κυνικών σκέψεων για τη δουλειά και τους ανθρώπους που φροντίζετε.

 

Η κόπωση συμπόνιας προκύπτει από την ανισορροπία μεταξύ της συνεχούς προσφοράς βοήθειας και της έλλειψης συναισθηματικής αναπλήρωσης. Οι επαγγελματίες φροντίδας συχνά αναλαμβάνουν το βάρος των προβλημάτων των άλλων χωρίς να δίνουν επαρκή σημασία στις δικές τους ανάγκες. Η συνεχής αυτή πίεση να ανταποκριθούν στις ανάγκες των άλλων μπορεί να τους αφήσει συναισθηματικά εξαντλημένους και ψυχικά ευάλωτους.

 

Ενδείξεις και συμπτώματα 

 

Η αναγνώριση της κόπωσης συμπόνιας είναι το πρώτο βήμα προς την αντιμετώπισή της. Μερικά σημάδια που μπορεί να υποδηλώνουν ότι κάποιος υποφέρει από αυτήν είναι:

Αποφυγή ευθυνών: Η απομάκρυνση από τα καθήκοντα ή η αποφυγή ασθενών και πελατών λόγω έλλειψης ενέργειας.

Αίσθημα αναποτελεσματικότητας: Το αίσθημα ότι δεν προσφέρετε αρκετά ή ότι η βοήθειά σας δεν κάνει διαφορά.

Ευερεθιστότητα και άγχος: Συχνά ξεσπάσματα, άγχος και αυξημένη νευρικότητα.

Σωματικά συμπτώματα: Πονοκέφαλοι, προβλήματα ύπνου, πεπτικές διαταραχές και άλλες σωματικές ενδείξεις στρες.

 

Επιπτώσεις στις επαγγελματικές και προσωπικές σχέσεις

 

Η εξάντληση της συμπόνιας μπορεί να έχει καταστροφικές επιπτώσεις τόσο στην επαγγελματική όσο και στην προσωπική ζωή. Στον επαγγελματικό χώρο, η μειωμένη απόδοση, η αδιαφορία και η έλλειψη ενσυναίσθησης μπορούν να δημιουργήσουν εντάσεις με συναδέλφους και να μειώσουν την ποιότητα της φροντίδας που παρέχεται στους ασθενείς. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές συνέπειες, όπως επαγγελματική εξουθένωση ή ακόμα και απομάκρυνση από το επάγγελμα (Stoewen, 2020).

Στην προσωπική ζωή, η εξάντληση της συμπόνιας μπορεί να οδηγήσει σε απομόνωση από τους φίλους και την οικογένεια, καθώς το άτομο αισθάνεται υπερβολικά κουρασμένο για να αλληλεπιδράσει. Οι σχέσεις μπορεί να επηρεαστούν αρνητικά, με τους κοντινούς ανθρώπους να δυσκολεύονται να κατανοήσουν τις αλλαγές στη συμπεριφορά και τη διάθεση του ατόμου (Figley, 2002; Killian, 2008).

 

Ψυχολογικές προσεγγίσεις για κατανόηση & διαχείριση 

 

Η κατανόηση της εξάντλησης της συμπόνιας απαιτεί μια πολυεπίπεδη προσέγγιση που συνδυάζει διάφορες ψυχολογικές θεωρίες και πρακτικές (Teater & Ludgate, 2014):

Γνωσιακή-Συμπεριφορική Θεραπεία (CBT): Εστίαση στην αλλαγή αρνητικών σκέψεων και πεποιθήσεων που συνδέονται με την αίσθηση της αναποτελεσματικότητας και της εξάντλησης.

Ενσυνειδητότητα (Mindfulness): Ανάπτυξη τεχνικών που ενισχύουν την ικανότητα του ατόμου να ζει στο παρόν, μειώνοντας το άγχος και την εσωτερική πίεση (Killian, 2008).

Ψυχοδυναμική προσέγγιση: Διερεύνηση των βαθύτερων αιτίων της εξάντλησης, όπως παιδικά τραύματα ή ανεπίλυτες ανασφάλειες, που μπορεί να οδηγούν στην ανάγκη για υπερβολική φροντίδα των άλλων.

 

Αντιμετώπιση

 

Η αντιμετώπιση της εξάντλησης της συμπόνιας απαιτεί μια ολιστική προσέγγιση που περιλαμβάνει τόσο τη φροντίδα του εαυτού όσο και την αναζήτηση εξωτερικής υποστήριξης (Teater & Ludgate, 2014). Είναι σημαντικό να ξεκινήσετε αναγνωρίζοντας το πρόβλημα και έπειτα να ακολουθήσετε συγκεκριμένες στρατηγικές για να το διαχειριστείτε.

Αναγνώριση και αποδοχή: Το πρώτο βήμα είναι η αναγνώριση του προβλήματος και η αποδοχή ότι χρειάζεστε βοήθεια. Συχνά, η άρνηση ή η υποβάθμιση των συμπτωμάτων μπορεί να παρατείνει την εξάντληση.

Δημιουργία ενός υγιούς περιβάλλοντος: Προσπαθήστε να βελτιώσετε τις συνθήκες εργασίας σας, εάν αυτό είναι εφικτό. Βεβαιωθείτε ότι το περιβάλλον σας είναι υποστηρικτικό και επιτρέπει περιθώρια για ξεκούραση.

Συνεχής αυτοφροντίδα: Η αυτοφροντίδα δεν πρέπει να θεωρείται απλώς ως μια εφάπαξ λύση. Είναι μια συνεχής διαδικασία, και γι’ αυτό πρέπει να αφιερώνετε χρόνο καθημερινά για τη φροντίδα της ψυχικής και σωματικής σας υγείας.

Συμμετοχή σε θεραπευτική παρέμβαση: Αν τα συμπτώματα είναι έντονα ή παρατεταμένα, είναι σημαντικό να ζητήσετε τη βοήθεια ενός επαγγελματία ψυχολόγου ή ψυχοθεραπευτή. Η θεραπευτική παρέμβαση μπορεί να προσφέρει τα απαραίτητα εργαλεία για τη διαχείριση της εξάντλησης.

 

Για την αντιμετώπιση της εξάντλησης της συμπόνιας, η καλλιέργεια της ψυχικής ανθεκτικότητας (resilience) παίζει κεντρικό ρόλο, καθώς επιτρέπει στα άτομα να ανακάμπτουν από τις δυσκολίες και να προσαρμόζονται σε στρεσογόνες συνθήκες (Figley & Figley, 2017; Stoewen, 2021).

 

Στρατηγικές αυτοφροντίδας και πρόληψης

 

Αφού αναγνωρίσετε το πρόβλημα και ξεκινήσετε να το αντιμετωπίζετε, είναι εξίσου σημαντικό να εφαρμόσετε πρακτικές αυτοφροντίδας για να προλάβετε την επανεμφάνιση του. Οι στρατηγικές αυτές εστιάζουν στη δημιουργία μιας ισορροπημένης καθημερινότητας που προστατεύει την ψυχική σας ευεξία (Skovholt & Trotter-Mathison, 2011).

Θέσπιση ορίων: Μάθετε να λέτε “όχι” όταν νιώθετε ότι οι υποχρεώσεις σας ξεπερνούν τις δυνατότητές σας. Ο καθορισμός ορίων είναι κρίσιμος για τη διατήρηση της ενέργειας και της ψυχικής υγείας.

Αποσύνδεση από τη δουλειά: Βρείτε χρόνο για να ξεκουραστείτε και να ασχοληθείτε με δραστηριότητες που σας προσφέρουν χαρά και ικανοποίηση εκτός του επαγγελματικού σας χώρου.

Τακτική σωματική άσκηση: Η φυσική άσκηση είναι σημαντική για τη μείωση του άγχους και την αναπλήρωση της ενέργειας. Βοηθά επίσης στην απελευθέρωση ενδορφινών, οι οποίες βελτιώνουν τη διάθεση.

Υποστήριξη από συναδέλφους: Η ανοιχτή επικοινωνία με συναδέλφους ή η συμμετοχή σε ομάδες στήριξης μπορεί να προσφέρει ανακούφιση και κατανόηση, καθώς μοιράζεστε κοινές εμπειρίες.

 

 

---

Φραντζέσκα Παρλιάρου Ψυχολόγος

---

 

 

 

Βιβλιογραφία

 

Canadian Medical Association (2020). Compassion fatigue: Signs, symptoms, and how to cope. [online] Canadian Medical Association. Available at: https://www.cma.ca/physician-wellness-hub/content/compassion-fatigue-signs-symptoms-and-how-cope.

Figley, C.R. (2002). Compassion fatigue: Psychotherapists’ chronic lack of self care. Journal of Clinical Psychology, [online] 58(11), pp.1433–1441. doi:https://doi.org/10.1002/jclp.10090.

Figley, C.R. and Figley, K.R. (2017). Compassion Fatigue Resilience. Oxford Handbooks Online. Oxford University Press. doi:https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780190464684.013.28.

Killian, K.D. (2008). Helping till it hurts? A multimethod study of compassion fatigue, burnout, and self-care in clinicians working with trauma survivors. Traumatology, 14(2), pp.32–44. doi:https://doi.org/10.1177/1534765608319083.

Skovholt, T. M., & Trotter-Mathison, M. (2011). The resilient practitioner: Burnout prevention and self-care strategies for counselors, therapists, teachers, and health professionals (2nd ed.). Routledge/Taylor & Francis Group.

Stoewen, D.L. (2019). Moving from compassion fatigue to compassion resilience Part 2: Understanding compassion fatigue. The Canadian veterinary journal = La revue veterinaire canadienne, [online] 60(9), pp.1004–1006. Available at: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6697064/.

Stoewen, D.L. (2020). Moving from compassion fatigue to compassion resilience Part 4: Signs and consequences of compassion fatigue. The Canadian Veterinary Journal, [online] 61(11), pp.1207–1209. Available at: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7560777/.

Stoewen, D.L. (2021). Moving from compassion fatigue to compassion resilience Part 5: Building personal resilience. The Canadian veterinary journal = La revue veterinaire canadienne, [online] 62(11), pp.1229–1231. Available at: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8543697/.

Teater, M. and Ludgate, J.W. (2014). Overcoming compassion fatigue : a practical resilience workbook. Eau Claire, Wi: Pesi Publishing & Media.